Η ανθρώπινη ελευθερία κατά τον Schelling

Δεδομένου ότι ολόκληρη η φύση υπακούει σε απαράβατους φυσικούς νόμους και συνεπώς υπόκειται στην αναγκαιότητά τους, πώς μπορεί να δικαιολογηθεί αυτό που ονομάζεται «ανθρώπινη ελευθερία»; Υπάρχει αυτή διόλου ή μήπως είναι μια φαντασίωση; Και τι μπορεί να είναι μια ελευθερία αποκλειστικά ανθρώπινη; Πάντως για τον ρεαλιστή-ιδεαλιστή Γερμανό φιλόσοφο Φρίντριχ Β. Γ. Σέλλινγκ (Friedrich W. J. Schelling, 1775-1854) δεν είναι αυτό που συνήθως νομίζουμε: το να είναι ένας λαός ή ένας άνθρωπος απαλλαγμένος από κάθε δέσμευση και από κάθε εμπόδιο. Εδώ μυούμαστε σε μια άλλου είδους ελευθερία, χάρη στη βαρυσήμαντη πραγματεία του Σέλλινγκ: Φιλοσοφικές έρευνες για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας (1809). Στο κεντρικό μέρος της πραγματείας, το οποίο εδώ μεταφράζεται και ανaλύεται λεπτομερειακά, εξετάζονται τρεις αντιλήψεις περί ελευθερίας: 1. Η εμπειρική ελευθερία της «αυτεξούσιας θέλησης»: το να μπορεί κανείς να επιλέγει και ν’ αποφασίζει κατά βούληση, χωρίς αλλότριες επεμβάσεις. 2. Η απόλυτη ελευθερία μιας νοητής πράξης, η οποία συγκροτεί την ουσία κάθε ανθρώπινου ατόμου. 3. Η ανθρώπινη ελευθερία ως οικειοθελής προσκόλληση τόσο στο Καλό όσο και στο Κακό. Ο Σέλλινγκ οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η πρώτη από αυτές τις αντιλήψεις είναι ελαττωματική· γι’ αυτό προτείνει ένα «υπερβασιακό»-νοητικό άλμα για να προσεγγιστεί η δεύτερη, και τελικά υποστηρίζει ένθερμα την τρίτη. Αλλά ακριβώς η τρίτη είναι η πιο σκανδαλώδης, επειδή θέτει στην ίδια μοίρα το Καλό με το Κακό. Η παραδοσιακή φιλοσοφία –που αξιολογεί το Καλό ως ανώτερο από το Κακό (Πλάτων, Πλωτίνος), ή θεωρεί ότι μόνο μια «καλή θέληση» που υπακούει στον ηθικό νόμο είναι ελεύθερη (Immanuel Kant)– διαδηλώνεται ως μονόπλευρη και ανεπαρκής!

Γιάννης Τζαβάρας (Συγγραφέας)