Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως

Συνήθως οι μεγάλες ιστοριογραφικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση αμέσως μετά την εκτέλεση του Γρηγορίου Ε΄ από τους Οθωμανούς στρέφουν το βλέμμα από την Κωνσταντινούπολη στις επαναστατημένες περιοχές της ελλαδικής χερσονήσου και επιμένουν να το έχουν εκεί εντοπισμένο μέχρι την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους από τις Μεγάλες Δυνάμεις το 1830. Στην πραγματικότητα αυτή η τάση είναι το αποτέλεσμα μιας τελεολογικής αντίληψης για την Επανάσταση, που παράγει η πορεία προς το εθνικό κράτος: ως ένα γεγονός που το προετοιμάζουν τέσσερις αιώνες «σκλαβιάς» (στην κλασική εθνική ιστοριογραφία) ή η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών πριν το 1821 και η επίδραση φυσικά της Γαλλικής Επανάστασης (στην σύγχρονη νεοτερική). Με τη σειρά τους αυτές οι δύο παραλλαγές παράγουν δύο στερεοτυπικές αντιλήψεις για το ρόλο του Πατριαρχείου: είτε ως «Κιβωτό του Γένους», το Πατριαρχείο δηλαδή ως κρυφός υποστηρικτής των επαναστατημένων Ελλήνων, στην πρώτη είτε ως συνεργάτης της Οθωμανικής εξουσίας εναντίον τους, στη δεύτερη. Η μονογραφία αυτή υιοθετώντας μια αντίληψη της Επανάστασης ως ανοιχτής διαδικασίας εκδίπλωσης πολλαπλών συγκρούσεων προσπαθεί να κατανοήσει τη δράση των Πατριαρχών αυτής της περιόδου, από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1830, μέσα στο πλέγμα των δικτύων εξουσίας του Οθωμανικού κράτους και ταυτόχρονα των αναδυόμενων επαναστατικών. Γιατί εάν στρέψουμε το βλέμμα με επιμονή στην Κωνσταντινούπολη τότε θα διαπιστώσουμε ότι αυτές οι συγκρούσεις (χωρίς κάποιος να παραγνωρίζει την σημασία της επίδρασης των επαναστατικών ιδεών) έχουν κοινό υπόβαθρο την αντιπαράθεση τμημάτων των ηγετικών ελίτ: ο αγώνας τους για ηγεμονία είναι ενιαίος και διαπερνά τόσο το αυτοκρατορικό κέντρο όσο και τη Μολδοβλαχία, τη Σμύρνη, την Ήπειρο και φυσικά την Πελοπόννησο. Και επειδή εμπλέκονται οι ελίτ όλων των Οθωμανικών Βαλκανίων σε αυτόν η Ελληνική Επανάσταση δεν είναι μόνο η γραμμή εκκίνησης για την ίδρυση του ελληνικού κράτους αλλά και η αφετηρία μιας Βαλκάνιας νεοτερικής εθνογένεσης στην οποία παίζουν ηγετικό ρόλο οι τελευταίες. Εκατό χρόνια από την έκδοση του εμβληματικού βιβλίου του Γιάνη Κορδάτου Η Κοινωνική Σημασία της Επαναστάσεως του 1821 και την πρόσληψή της ως «αστικής» (παράδοξο: θέση που στην πραγματικότητα επιβεβαιώνουν οι χαρακτηρισμοί της ως «εθνικής», «εμπορικής» ή «φιλελεύθερης») ήρθε η ώρα να στραφούμε προς μια αφήγηση για την «πολιτική» της σημασία. Και η ιστορία των Πατριαρχών της Επανάστασης μπορεί να συμβάλλει σε αυτό.

Δημήτριος Α. Σταματόπουλος (Συγγραφέας)

Ο Δημήτρης Α. Σταματόπουλος είναι καθηγητής Βαλκανικής και Ύστερης Οθωμανικής Ιστορίας στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Μέλος του Institute for Advanced Study του Πρίνστον (2010-11) και του Institute for Advanced Studies του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ (2017-2018), επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια του Πρίνστον, του Μάιντς, της Σόφιας, της Κύπρου, της Καλιφόρνιας (Μπέρκλεϋ) καθώς και της École des hautes études en sciences sociales, είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων και άρθρων για τους ορθόδοξους χριστιανικούς πληθυσμούς των Οθωμανικών και μετα-Οθωμανικών Βαλκανίων.

(Πηγή: “Εκδόσεις Παπαζήση”, 2024)