Μελετητές της Μικρασιατικής Kαταστροφής αναρωτήθηκαν συχνά αν υπήρξε δυνατή λύση άλλη από αυτή που προέκυψε το 1922. Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού και η φυγή των Μικρασιατών Ελλήνων με μεγάλες απώλειες αμάχων ήταν άραγε δυνατό να αποφευχθούν; Μία πράξη ανταλλαγής πληθυσμών υπό ομαλές συνθήκες θα ήταν αδύνατη, γιατί όποιος πολιτικός την επιχειρούσε θα αντιμετώπιζε το μένος του λαού και ενδεχομένως την πολιτική του καταδίκη. Ήταν άραγε άστοχη η ενέργεια του Βενιζέλου να φέρει ελληνικές δυνάμεις στη Σμύρνη το 1919; Καθώς οι Νεότουρκοι είχαν δημιουργήσει για τις μειονότητες συνθήκες αβίωτες, η Ελλάδα έπρεπε να επιλέξει ανάμεσα στη σιωπή και στην ανταπόκριση στα αιτήματα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Αν, όπως φαινόταν τότε, η αυτοκρατορία διαλυόταν και οι νικητές του πολέμου μοιράζονταν τα εδαφικά της ιμάτια, τότε η επιλογή του Βενιζέλου φαινόταν σωστή. Ωστόσο ο πόλεμος Ελλήνων και Τούρκων σε τουρκικό έδαφος κατέστησε την τύχη των Ελλήνων στη Μικρά Ασία προβληματική. Ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε αλλάξει τις θέσεις του από τις παραμονές της εκστρατείας στον Σαγγάριο και συμβούλευε τους οπαδούς του να αναζητήσουν την απεμπλοκή από την εκστρατεία. Ο Μεταξάς, ο οποίος αρνήθηκε να δεχθεί την αρχιστρατηγία από τους Γούναρη και Θεοτόκη, εξηγούσε στους ομοϊδεάτες του ότι το εγχείρημα που είχαν αναλάβει ήταν ανέφικτο. Αν λάβουμε υπόψη τον τουρκικό εθνικισμό από την εμφάνιση των Νεοτούρκων, θα ήταν αδύνατο, δεδομένου του αριθμού των Ελλήνων κατοίκων έναντι εκείνου των Τούρκων, να κρατηθούν στη Μικρά Ασία. Η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν ασφαλώς ολέθρια για τους ξεριζωμένους Έλληνες που έφτασαν ενδεείς πρόσφυγες στη χώρα της καταγωγής τους. Για την κατοπινή εξέλιξη της Ελλάδας όμως αυτή η μετάγγιση ανθρώπινου δυναμικού από τη Μικρά Ασία είχε ευεργετικά αποτελέσματα, ιδίως στην οικονομία, στα γράμματα, στις τέχνες, στον εκσυγχρονισμό της χώρας και στην πολιτισμική της ενότητα.
Θάνος Μ. Βερέμης (Συγγραφέας)
Ο Θάνος Βερέμης γεννήθηκε στις 26 Αυγούστου 1943 στην Αθήνα. Σπούδασε πολιτική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης και ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Trinity College). Το 1978 ήταν Research Associate του Διεθνούς Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (Λονδίνο), το 1983 υπήρξε επισκέπτης ερευνητής στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, το 1987 επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον και το 1993-1994 επισκέπτης καθηγητής στο St. Antony’s College της Οξφόρδης. Από το 1987 είναι καθηγητής πολιτικής ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ από το 1988 έως το 1994 υπήρξε διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ και έως το 2000 πρόεδρός του. Το 2001-2003 ήταν Constantine Karamanlis Professor στο Fletcher School of Law and Diplomacy, και το 2004-2010 πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ). Σήμερα είναι δημοτικός σύμβουλος στον Δήμο Αθηναίων.
