Σ’ αυτό το αγέραστο βιβλίο ―μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ απευθυνόμενων σε μη ειδικούς―, ο Αντρέ-Ζαν Φεστυζιέρ, ένας απ’ τους διαπρεπέστερους ιστορικούς της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και θρησκείας, αναδεικνύει μια παραγνωρισμένη, αν και θεμελιώδη, όψη της πνευματικής ζωής των αρχαίων Ελλήνων: την προσωπική, αδιαμεσολάβητη σχέση του πιστού με τον θεό του, έξω από το πλαίσιο της δημόσιας λατρείας: ψυχή προς ψυχή, καρδιά προς καρδιά, «μόνος προς μόνον».
Αντλώντας παραδείγματα απ’ όλο το εύρος της αρχαιοελληνικής γραμματείας ―από τα ομηρικά έπη μέχρι την ύστερη αρχαιότητα―, ο Φεστυζιέρ δείχνει τους αρχαίους Έλληνες να αντιμετωπίζουν τους θεούς τους όχι σαν σύμβολα αισθητικά αλλά σαν ζωντανές υπάρξεις. Τους βλέπουμε να διψούν και να πεινούν για το θείο· να νιώθουν ότι οι θεοί τούς νοιάζονται· και να προσεύχονται στον θεό τους με τον τρόπο που απευθύνεσαι σ’ έναν φίλο.
Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη βρίσκει την ευτυχία στο πλευρό της αγαπημένης του Άρτεμης. Στον Αισχύλο και τον Σοφοκλή, η βαθιά απαισιόδοξη αίσθηση της ζωής εξισορροπείται από μια ακλόνητη πίστη στη δικαιοσύνη του Δία. Με τον Πλάτωνα διατυπώνεται το μεγάλο όραμα της φυγής προς το θείο και της ομοιώσεως μαζί του. Στους Στωικούς, πάλι, αρθρώνεται η ιδέα της ελεύθερης συγκατάθεσης σ’ ένα θεϊκό σχέδιο που υπερβαίνει τα επιμέρους άτομα κι αγκαλιάζει ολόκληρη την οικουμένη. Με το μεγάλο ρεύμα του αρχαίου αναχωρητισμού, ο άνθρωπος αποσύρεται απ’ την κοινότητα για να βρεθεί κοντά στον θεό, ενώ στην ελληνορωμαϊκή εποχή συναντάμε την ολοκληρωτική αφοσίωση σ’ έναν θεό σωτήρα κι ελευθερωτή που απευθύνει προσωπικό κάλεσμα στον λάτρη του. Τέλος, στα μεγάλα φιλοσοφικοθεολογικά συστήματα της ύστερης αρχαιότητας κυριαρχεί το μυστικό ταξίδι της ανάβασης της ψυχής στον θεό και της άρρητης ένωσης μαζί του.
Την ίδια στιγμή όμως το βιβλίο ανοίγεται και σε μια διάσταση πιο οικουμενική, αναδεικνύοντας πώς η προσωπική θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων αποτέλεσε το έδαφος στο οποίο μπόρεσε αργότερα να ριζώσει ο χριστιανισμός σφραγίζοντας έτσι τη μετέπειτα εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Andre Jean Festugiere (Συγγραφέας)
Διευθυντής σπουδών στην École Pratique des Hautes Études, μέλος της γαλλικής Ακαδημίας Επιγραφών και Γραμμάτων και Δομινικανός μοναχός, ο André-Jean Festugière (1898-1982) υπήρξε κορυφαίος μελετητής της θρησκείας και της φιλοσοφίας των ελληνιστικών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας, με πάνω από 70 βιβλία και 180 επιστημονικά άρθρα. Εξέδωσε, μετέφρασε και μελέτησε ένα τεράστιο πλήθος κειμένων της αρχαίας γραμματείας, ιδίως νεοπλατωνικών, ενώ μνημειώδης παραμένει η εργασία του πάνω στα κείμενα που κατά παράδοση αποδίδονται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο.
Στα ελληνικά κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο του Ο Επίκουρος και οι θεοί του (μτφρ. Ρ. Μπέρκνερ, εκδ. Θύραθεν, 1999).
(Πηγή: “Δώμα. Βιβλία στην Αθήνα”, 2022)
Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος (Μεταφραστής)
Ο Ιωάννης Α. Δημητρακόπουλος γεννήθηκε το 1968 στο Αίγιο. Είναι επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας και θεολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών. Η ερευνητική του δραστηριότητα αφορά την πρόσληψη της φιλοσοφίας από τη χριστιανική σκέψη της πατερικής και της βυζαντινής περιόδου και την πρόσληψη της δυτικής μεσαιωνικής φιλοσοφίας και θεολογίας κατά την υστεροβυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο. Έχει δημοσιεύσει μονογραφίες και άρθρα σε επιστημονικά, ελληνικά και ξένα, περιοδικά, που αφορούν, κυρίως, στην πρόσληψη της αρχαίας φιλοσοφίας και του αρχαιοελληνικού παιδευτικού ιδεώδους από τη χριστιανική σκέψη και την πρόσληψη της Δυτικής μεσαιωνικής θεολογίας και φιλοσοφίας στο ύστερο Βυζάντιο. Από το 2007 διευθύνει το διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα “Thomas de Aquino Byzantinus”.
