Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1917

Το διάστημα μεταξύ του 1856 και του 1919 είναι ίσως η πιο πολυκύμαντη περίοδος της σύγχρονης ιστορίας της μακεδονικής πρωτεύουσας. Στην πρώτη τριακονταετία, η Θεσσαλονίκη, που τότε ήταν μια σημαντική αλλά υπανάπτυκτη οθωμανική πόλη, αντιμετώπισε με επιτυχία την πρόκληση των θεσμικών, ιδεολογικών αλλά και πολιτικών αλλαγών που υιοθετήθηκαν από την οθωμανική κυβέρνηση ως λύσεις διεξόδου από την παρακμή. Στο ίδιο διάστημα παρουσίασε σημαντικότατη οικονομική, δημογραφική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη. Κατά τη δεύτερη τριακονταετία η Θεσσαλονίκη κατέστη το επίκεντρο των πολιτικών και στρατιωτικών αναμετρήσεων που διαδραματίστηκαν στην τελευταία φάση των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των βαλκανικών λαών στη Μακεδονία. Στην ίδια χρονική περίοδο, η συμμετοχή του εβραϊκού πληθυσμού στις προαναφερόμενες διαδικασίες υπήρξε καθοριστική. Καθώς το εβραϊκό στοιχείο ήταν το πολυπληθέστερο σε σχέση με το χριστιανικό και το μουσουλμανικό, διερευνάται κατ’ αρχάς το ζήτημα της δημογραφικής του φυσιογνωμίας σε σχέση με τις άλλες κοινότητες της πολυεθνικής πόλης. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα ζητήματα της θεσμικής οργάνωσης και του εκσυγχρονισμού της κοινότητας σύμφωνα με τις επιταγές των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, των Tanzimat. Στο πλαίσιο αυτό αναλύονται οι τομείς της κοινοτικής διοίκησης, τα κοινωφελή ιδρύματα της Κοινότητας και οι πρωτοβουλίες της για τη δημιουργία νέων εβραϊκών εργατικών συνοικιών μετά τις πυρκαγιές του 1890 και του 1917. Σε αυτό το πρώτο μέρος του έργου εξηγείται και ο μητροπολιτικός ρόλος της κοινότητας. Το δεύτερο μέρος εστιάζει στην εκπαιδευτική και ιδεολογική δραστηριότητα της κοινότητας, καθώς ο εκσυγχρονισμός της εβραϊκής εκπαίδευσης, μεταξύ 1873 – 1910 αποτέλεσε τη βάση της θεσμικής αλλά και της ιδεολογικής της αναγέννησης. Τέλος, εξετάζεται η πλουραλιστική φυσιογνωμία της κοινότητας: κατά πρώτο λόγο, ως προς την ιδιαίτερη της τοποθέτηση στο πρωτοεμφανιζόμενο σιωνιστικό κίνημα και, κατά δεύτερο λόγο, ως προς τις προκλήσεις που δέχεται ή που δημιουργεί η ίδια έως ότου κατορθώσει να ενσωματωθεί στο νέο εθνικό κράτος, την Ελλάδα.

Ρένα Μόλχο (Συγγραφέας)

Η δρ. Ρένα Μόλχο δίδαξε Ιστορία του Ελληνικού Εβραϊσμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Για το έργο της “Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919: Μια ιδιαίτερη κοινότητα”, που πρωτοεκδόθηκε το 2001, έλαβε το Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών. Για τη συμβολή της στον γαλλικό πολιτισμό έλαβε από τη Γαλλία το παράσημο της τάξεως των Palmes academiques τον Δεκέμβριο του 2010. Έχει διεξαγάγει πολλές συνεντεύξεις με Έλληνες Εβραίους επιζώντες του Ολοκαυτώματος για το Shoah Visual History Foundation και έχει διευθύνει το ηλεκτρονικό πρόγραμμα συνεντεύξεων της Centropa στην Ελλάδα. Έχει οργανώσει και έχει συμμετάσχει σε συνέδρια και έχει δημοσιεύσει πάνω από 60 μελέτες σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες πάνω σε θέματα του ελληνικού εβραϊσμού. Το δεύτερο βιβλίο της, με τίτλο “Salonica and Instanbul: Social, Political and Cultural Aspects of Jewish Life”, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Isis, στην Κωνσταντινούπολη, το 2005. Σε συνεργασία με την καθηγήτρια της Αρχιτεκτονικής Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη, έγραψε τον τουριστικό οδηγό με τίτλο Jewish Sites in Thessaloniki: Brief History and Guide (Lycabettus Press, 2009) ή “Ιστορία και αξιοθέατα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη” (Εκδόσεις Λυκαβητός, 2010). Το τελευταίο της βιβλίο, “The memoirs of doctor Meir Yoel”, έχει εκδοθεί στην Τουρκία από τις εκδόσεις Isis και στα ελληνικά με τον τίτλο “Οι αναμνήσεις του γιατρού Μ. Γιοέλ από τις εκδόσεις Πατάκη το 2013. Η έκδοση του βιβλίου της Ρένας Μόλχο αποτελεί μια ουσιαστική συμβολή στην ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, μία από τις πιο σημαντικές και άγνωστες συνιστώσες της ζωής της πόλης. Η Μόλχο μελετά τη ζωή της κοινότητας επί περίπου εξήντα χρόνια, από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν η Θεσσαλονίκη ανήκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία, έως και τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, όταν η πόλη πλέον έχει ενταχθεί στο ελληνικό κράτος.

(Πηγή: Βιβλιοθήκη, 14-12-2001, Βαγγέλης Καραμανωλάκης)