Ο μηχανικός του χαμένου χρόνου

Στις “Συζητήσεις του με τον Pierre Cabanne” είναι η πρώτη φορά που ο Marcel Duchamp (1887-1968) -“ένας από τους πλέον ευφυείς ανθρώπους του 20ού αιώνα”, όπως έλεγε ο Breton- μιλάει για τον εαυτό του και δίνει εξηγήσεις για τις πράξεις, τις αντιδράσεις, τα αισθήματα και τις επιλογές του. Με τις πράξεις του ως δημιουργός, ο Marcel Duchamp δεν θέλησε να επιβάλει μια νέα επαναστατική γλώσσα αλλά να προτείνει μια πνευματική στάση· γι αυτό και οι συνεντεύεις αυτές αποτελούν ένα μάθημα ηθικής που εκπλήσσει. Αφυπνίζοντας μια ολόκληρη ήπειρο, την Αμερική, ευαισθητοποιώντας την απέναντι στη ζωντανή ζωγραφική, ευαισθητοποιήθηκε συγχρόνως και ο ίδιος, κατακτώντας την ελευθερία. Τα όσα πραγματοποίησε, σε χρονολογική σειρά, διαγράφουν την προοδευτική απελευθέρωση ενός ανθρώπου σε σχέση με την οικογένειά του, το περιβάλλον του, την εποχή του, την πραγματικότητα, την τέχνη του καιρού του, τους κανόνες της και τα παραδοσιακά της μέσα. Από το “Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα” και πέρα, του οποίου η παρουσίαση στο Armory Show στη Νέα Υόρκη, το 1913, γνώρισε σημαντική επιτυχία, ο Duchamp αποδεσμεύτηκε από τα εξωτερικά μέσα της ζωγραφικής για ν’ ασχοληθεί πλέον μόνο με τη σημασία της, έξω όχι μόνον από την αναπαράσταση, από την οποία είχε ήδη απελευθερωθεί, αλλά έξω από το περιεχόμενό της. Προσπάθησε να πλησιάσει την πραγματικότητα του αντικειμένου που δημιουργείται με τη δική του πλαστική ταυτότητα μες στο απόλυτο του στόχου. Από τον Marcel Duchamp και πέρα, ανοίγεται η απόλυτη, αναγκαία αναθεώρηση όχι μόνο του περιεχομένου και της σημασίας του αντικειμένου, αλλά και της στάσης του δημιουργού απέναντί του. Τα ready-made του Duchamp, όπως η “Ρόδα ποδηλάτου” και η “Κρήνη-ουρητήριο”, απέκτησαν σημαντική εμβέλεια, αφού πρώτα θεωρήθηκαν για κάμποσα χρόνια ως μια χαριτωμένη παλαβομάρα: η επιλογή του καλλιτέχνη αλλοιώνει τον αρχικό προορισμό του αντικειμένου, του ορίζει έναν απροσδόκητο εκφραστικό ρόλο. Μισό αιώνα μετά, η αντι-καλλιτεχνική του χειρονομία φορτίζεται με μια νέα θετικότητα: μια διαφορετική στάση του δημιουργού εμφανίζεται στην καρδιά του αυτοφυούς γεγονότος που αποτελεί το έργο, το οποίο φορτίζεται εφεξής με πρωτοφανή ισχύ. “Η νύφη που τη γδύνουν οι μνηστήρες της”, ακόμα – “Το μεγάλο γυαλί” που είναι το αριστούργημα του Duchamp και ένα από τα σημαντικότερα έργα του αιώνα, αποτελεί την υπέρβαση του ζωγραφικού πίνακα, μεταφέροντας το πλαίσιο αναφοράς από τον εαυτό του στις σημειώσεις του “Πράσινου κουτιού”, που αποτελούν την ιδέα της κατασκευής του. Μετά το θάνατό του αποκαλύφθηκε το μεγάλο του έργο “Δεδομένα: 1ον Ο καταρράχτης· 2ον Το φωταέριο”, που δούλευε μυστικά τα τεελυταία είκοσι χρόνια της ζωής του, φτιάχνοντας το “άγνωστο αριστούργημά” του, όπως ο ήρωας του Balzac. Το ερωτικό αυτό γλυπτικό περιβάλλον το οποίο μπορούμε να δούμε κοιτάζοντας από τις δύο τρύπες μιας ξύλινης πόρτας, που αποτελεί και το μόνο εμφανές τμήμα του όλου έργου, έχει ως πρόθεση να μας εμποδίσει να δούμε. Κεφαλαιώδης ρήξη, η μόνη όντως μοντέρνα ρήξη, η οποία υποχρεώνει τον (παθητικό) θεατή να μεταβληθεί σε (ενεργό) “παρατηρητή” [regardeur], και στη συνέχεια σε (μετέχοντα) οφθαλμοπόρνο, αν όντως ελπίζει να παραβιάσει την απαγόρευσή του να δει. Εικονοκλάστης στην τέχνη του 20ού αιώνα και εικονοκλάστης του εαυτού του, κάλυψε με το έργο του ένα τεράστιο πεδίο, σα να είχε όλες τις ιδέες που μπορούν να σου έρθουν στο μυαλό. Επηρέασε όλα τα κινήματα του αιώνα,απ τον φουτουρισμό, τη μηχανική τέχνη, τον ντανταϊσμό, την αφαίρση, το σουρεαλισμό, την op-art, την pop-art, την εννοιολογική τέχνη (conceptual art), την minimal art, την arte povera και τον υπερ-ρεαλισμό, ξεπερνώντας, εκ των προτέρων, ακόμα και τις μελλοντικές καινοτομίες των ίδιων του των οπαδών. Η έκδοση, εκτός από τις συνεντεύξεις, συνοδεύεται από εργοβιογραφία, κατάλογο έργων, φιλμογραφία, βιβλιογραφία, 85 έγχρωμες και μαυρόασπρες φωτογραφίες του Duchamp και του έργου του, καθώς και κείμενα των Apollinaire, Andre Breton, Octavio Paz, Νικόλα Κάλας, Robert Lebel, Arturo Schwarz, Richard Hamilton, Jasper Johns, Robert Rauschenberg και John Cage για τον Duchamp.