Φιλοκτήτης

Ο “Φιλοκτήτης” του Χάινερ Μύλλερ (1929-1995) πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας “Sinn und Form” το 1965. Από γλωσσική άποψη πρόκειται για έναν μονόλιθο, για ένα από τα πιο πυκνά κείμενα του Μύλλερ και από τα πιο εντυπωσιακά λόγω του καθαρού ποιητικού-νοητικού του βάθους. Ο Μύλλερ το δούλευε από τα τέλη του ’50. Αποτελεί μια πρωτότυπη διασκευή της τραγωδίας του Σοφοκλή, η οποία στα χέρια του Μύλλερ γίνεται έργο διδακτικό, παραβολή για τα παράδοξα της πολιτικής, του κομμουνισμού και του σταλινισμού, του ιδεαλισμού και του πραγματιστικού ρεαλισμού. Ο πολιτικός πραγματισμός σφετερίζεται ακόμη και τους νεκρούς, αξιοποιεί το ανθρώπινο σώμα ακόμη και ως πτώμα. Με αυτό το θέμα είχε εμμονή ο Μύλλερ. Την εκδοχή του Φιλοκτήτη από τον Μύλλερ μπορούμε να την ερμηνεύσουμε ως παραβολή για πολλές διαφορετικές περιπτώσεις: ο εγκαταλελειμμένος Φιλοκτήτης, που έπειτα από χρόνια θέλουν να τον κάνουν με τεχνάσματα να επιστρέψει στη μάχη, εύκολα αναγνωρίζεται ως παραβολή για τους περιθωριοποιημένους και εξόριστους κομμουνιστές στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, τους οποίους το κόμμα συχνά προσπαθούσε να τους αποκαταστήσει με μεγάλη καθυστέρηση, και οι οποίοι, πικραμένοι από τη μοίρα τους, δεν μπορούσαν να επανενταχθούν. Σήμερα, το κείμενο του Μύλλερ το διαβάζουμε διαφορετικά, μάλλον στο φως της βιοπολιτικής (Φουκώ), παρά στο φως του διαλογισμού πάνω στον σταλινισμό: Στο φως αυτό η τραγωδία του Φιλοκτήτη αποκτά νέες διαστάσεις, οι οποίες όμως δεν κάνουν το κείμενο πιο εύκολο, αλλά πιο πυκνό, πιο περίπλοκο. Το θέατρο, οι ηθοποιοί (όπως και οι αναγνώστες) χρειάζεται να αντισταθούν -έτσι όπως εννοεί την αντίσταση ο Μύλλερ- στη δίνη κάθε βιαστικής ερμηνείας· χρειάζεται να ακούσουν το ξένο, το αναπάντεχο στοιχείο και τον ήχο αυτής της γλώσσας, να αποκρυπτογραφήσουν το ίχνος ενός άλλου κόσμου που κρύβεται μέσα της. (H.-T. Lehmann) Η ιστορία του Χάινερ Μύλλερ είναι μια Ιστορία. Η περίπτωση είναι σπάνια στο τέλος του 20ού αιώνα. Η διαπλοκή του Μύλλερ και της Ιστορίας βρίσκεται στην καρδιά της ύπαρξης, της γραφής, του θεάτρου. Στο αιώνιο ζήτημα της σχέσης μεταξύ θεάτρου και πολιτικής, πολλοί δεν έχουν παρά απαντήσεις που αναφέρονται στις σχέσεις ανάμεσα στους καλλιτέχνες και στον κόσμο της πολιτικής, των Μέσων, της οικονομίας. Ο Μύλλερ είναι αλλού. Μέσα στο ρήγμα που άνοιξε το ξερίζωμα του τείχους του Βερολίνου. Άσκησε πίεση σ’ αυτό το ρήγμα πολύ πριν πέσει το τείχος. Με το γκρέμισμα του Τείχους δεν αφέθηκε, όπως πολλοί άλλοι, να πέσει μέσα στη μαύρη τρύπα των ανεσκαμμένων θεμελίων. Το ρήγμα έχει καταστεί βαθιά πληγή στην κλίμακα του ανθρώπου. Έτσι πρέπει να διαβαστεί στον Μύλλερ η αδιάκοπη εργασία πάνω στο μύθο. Επικαλούμενος το μύθο ο Μύλλερ, δεν είναι απών. Δεν επιστρέφει στο παρελθόν για να αποφύγει την τωρινή εικόνα του κόσμου. Απεναντίας, στρίβει το μύθο μέσα στην πληγή για να κάνει τα ερωτήματά μας να ματώσουν? τον επισείει μπροστά στα μάτια μας, μάτια πολιτών τυφλών απέναντι στο παρόν που μας παγώνει. Να ανακρίνουμε τους πολιτικούς και φιλοσοφικούς όρους της ύπαρξης του θεάτρου, εκεί ακριβώς όπου δεν είναι δυνατόν να διαχωριστούν η ιδιαιτερότητα του όντος, το έργο, η γραφή, το θέαμα, η σκέψη και η Ιστορία. (Michel Simonot) Ως αποστολή του θεάτρου ο Μύλλερ ορίζει την οργάνωση της “αντίστασης του σώματος απέναντι στο κείμενο”. Η λέξη-κλειδί είναι η “αντίσταση”. Το κείμενο δεν πρέπει να καταλαμβάνει εξ’ ολοκλήρου το σώμα· το σωματικό στοιχείο, αντίθετα, πρέπει μάλλον να διατηρεί μια απόσταση από τη γλώσσα. Πολύ περισσότερο οφείλει να διατηρεί ορατή μια αναχρονιστική ρωγμή. Εάν οι άνθρωποι εκφωνούσαν το κείμενο μόνο σύμφωνα με το νόημά του και μετέφεραν το νόημα αυτό στο σώμα, τότε κατά τη διαδικασία θα χανόταν η ουτοπική στιγμή του κειμένου – αυτή την πεποίθηση είχε ο Μύλλερ. Το ουτοπικό βρίσκεται στην τέχνη της φόρμας, στον ρυθμό, στον έμμετρο λόγο , “όπως το έγκλειστο έντομο μέσα στο κεχριμπάρι”. (H.-T. Lehmann)